آزادی: تمایل انسان به آزادی

تمایل انسان به آزادی

می‌دانیم که آدمیان همواره گرایش به آزادی از رنج دارند¹ و از این رو هنگامی که آنچه دوست دارند یا به آن تعلق دارند تهدید شود، یا ناچار از آن دل برکنند، به دفاع از آن برمی‌خیزند. می‌گویند که در شهرهای طاعون‌زده، اخلاق و خلقیات آدمیان ناگهان رو به فساد و تباهی می‌رود و انسان حتی در حال مرگ مال همدیگر را می‌ربایند². از دید ما خودکامگی با اخلاق همان می‌کند که طاعون با جسم آدمی (بنژامن کنستان، شور آزادی، ص ۴۲)³.

تجربه‌های آزادی در جهان مدرن

آزادی‌هایی که انقلاب‌های مدرن به ارمغان آوردند بجز تجربه حکومت برای اولین بار رخ می‌داد. در دوران باستان هیچ تجربه‌ای از حکومت آزاد در دست نبود. پس از روم و آتن باستان دیگر نه نمونه‌ای از جمهوری دموکراتیک به وجود آمده بود نه دموکراسی پارلمانی در کشورهای پادشاهی⁴. پیش از انقلاب فرانسه و آمریکا، انگلستان به دلیل اینکه دارای پارلمان و تفکیک قوا⁵ بود، جمهوری نامیده شد و بعد نویسندگان مقالات فدرالیست⁶ به خاطر بقایای اشرافیت و سلطنت موروثی آن کشور را واجد این عنوان ندانستند. کسی که در آن دوره زندگی می‌کرد با جهان دموکراتیک مدرن آشنایی نداشت و نام جمهوری و دموکراسی همچنان او را به یاد روم و یونان می‌انداخت و عمده بحث اندیشمندان (روشنفکران) و قانونگذاران و سیاستمداران پس از انقلاب‌های نوین درباره چگونگی ایجاد نوعی از جمهوریت دموکراتیک بود که با آزادی همخوانی داشته باشد. در روم و آتن باستان حقوق فردی و آزادی‌های فردی گستردگی امروزین را نداشتند و مبنای حقوق شهروندی، حقوق انسانی نبود. دموکراسی نمایندگی وجود نداشت و فقط وقتی شکلی از دموکراسی مستقیم اجرا می‌شد که روم، حقوق شهروندی را به تمام سرزمین‌هایش تعمیم داد، شرکت کردن تمام شهروندان در تصمیم‌گیری‌ها امر محالی بود. انقلاب‌های مدرن سر رسیده بودند و تنها شکل حکومت دموکراتیک و موفق فقط دموکراسی پارلمانی انگلستان بود و تنها الگوی موجود محسوب می‌شد. در چنین شرایطی انقلابیون کار بسیار دشواری پیش رو داشتند.

چالش‌های پیش روی انقلابیون

انگلستان با سایر کشورها چندان قابل مقایسه نبود و از طرفی اشرافیت⁷ فاسد فرانسه و از طرفی برابری‌خواهانة آمریکایی باعث می‌شد الگو گرفتن از انگلستان به بیراهه برود. بنابراین انقلابیون این دو کشور باید تا حد زیادی بر اندیشه و ابتکار خود تکیه می‌کردند و شکل نوینی از جمهوریت را ابداع می‌کردند که به دموکراسی مدرن ختم شود. فرانسه در این کار شکست خورد. الگو گرفتن آن از جمهوری روم باعث شده بود مقام کنسولی را احیا کنند و تفسیر خطایشان از «اراده عمومی»⁸ به ظهور روبسپیر انجامیده بود و سردرگمی فکری اندیشمندان و حقوقدانان و سیاستمداران را فرا گرفته بود. اما در آمریکا سرنوشت تاریخ بشر به موهبت شیرین و ماندگاری انجامیده بود که از آن پس سرمشق ملت‌ها قرار گرفت.

تأثیر روشنگری اسکاتلندی بر انقلاب آمریکا

انقلاب آمریکایی تا حد زیادی تحت تأثیر روشنگری اسکاتلندی⁹ (و نه روشنگری فرانسوی) و تا حد زیادی تحت تأثیر خلق و خوی خودگردانی انگلیسی¹⁰ و نیز بینش موفق در اثر قدرت ابتکار و همفکری و باریک‌بینی موفق شدند اولین جمهوری دموکراتیک و آزاد مدرن را خلق کنند و در طول زمان به قدرتی بزرگ در تمام جهان بدل شوند. این اولین ترکیب موفقیت‌آمیز شکل جمهوری با آزادی‌های دموکراتیک و به قول جفرسون بر اساس «آزادی، برابری و حق جستجوی خوشبختی» بود. اما اندیشمندان فرانسوی همچنان در تقلا و کوشش برای رفع خطاهای خود و رسیدن به آزادی‌های مدرن بودند. یکی از این اندیشمندان که پدر لیبرالیسم فرانسوی دانسته می‌شود بنژامن کنستان بود. او در طی آثار تأثیرگذاری تفاوت آزادی‌های دموکراتیک باستان و حکومت‌های باستان را با حکومت‌های دموکراتیک مدرن نشان داد و الزامات حکومت‌های دموکراتیک جدید را برشمرد.

حقوق فردی و آزادی در اندیشه کنستان

آزادی فردی و حقوق فردی از آن جمله بود که مغفول مانده بود و یکی از مهم‌ترین سپرها در برابر قربانی شدن فرد در مقابل «اراده عمومی» بود. از اینجا بود که «حقوق اقلیت‌ها»¹¹ نتیجه گرفته شد چرا که در حکومت‌های باستان حقوق فردی وجود نداشت، طبیعی بود که استبداد اکثریت، حقوق اقلیت را پایمال کند و روبسپیر¹² آن را با گیوتین به همه ثابت کرده بود. همچنین آزادی اندیشه و عقیده، آزادی بیان، آزادی از بازداشت خودسرانه توسط حکومت و بسیاری حقوق دیگر از این آزادی بنیادین نتیجه گرفته می‌شد. و به راستی که آزادی فردی از لیبرالیسم جداشدنی نیست و اگر دموکراسی حذف شود دیگر این بنیاد از لیبرال ضمانتی برای جلوگیری از خودکامگی وجود ندارد. جمهوری مدرن به این ترتیب از دل اصول لیبرالیسم کلاسیک سر برآورد و در جوامع کشاورزی آن زمان به آزادی‌های مدنی و سیاسی منجر شد و برانداختن اشرافیت و سلطنت، جمهوری کلاسیک با ظهور لیبرالیسم صنعتی¹³، لیبرالیسم مدرن را خلق کرد و با ظهور جامعه مدرن جایگزین لیبرالیسم کلاسیک برای بقا شد.

خودکامگی، آفت دموکراسی و جمهوریت

خودکامگی آفت بزرگی است که تقریبا تمام اندیشه لیبرالیسم را به خود مشغول کرده است چه این خودکامگی از جانب قدرت سیاسی اعمال شود چه از جانب گروه بزرگی از مردم یا یک بنگاه اقتصادی قدرتمند. خودکامگی و خودسری زمانی پدیدار می‌شود که هیچ ساز و کاری برای مهار قدرت (در هر شکل آن) وجود نداشته باشد. فساد خودکامگی صرفا به فساد سیاست محدود نمی‌شود بلکه اخلاق و روح جمعی و اقتصاد یک جامعه را به تباهی می‌کشاند (و کنستان و دوتوکویل با چه فصاحتی از این تباهی‌ها پرده برداشته‌اند)¹⁴. کنستان می‌گوید خودکامگی حتی پیوندهای خانوادگی را از میان برمی‌دارد ¹⁵چرا که «پیوندهای خانوادگی همانا تایید امید به همزیستی آزادزیستی در پناهگاهی است که نظام قضایی و … برای شهروندان تضمین می‌کند. اما خودکامگی پسر را مجبور می‌کند که شاهد ستم بر پدر باشد بی‌آنکه بتواند به دفاع از او برخیزد، زن را وادار می‌کند که در سکوت، بازداشت و زندانی شدن شوهر خود را تاب بیاورد و سرانجام نزدیکان را وا می‌دارد که مقدس‌ترین احساسات مهرآمیز را تکذیب کنند» (شور آزادی، ص ۴۲). و به این ترتیب، خودکامگی به چیزی دامن می‌زند که مثل موریانه جامعه بشری را از درون می‌پوساند و جود و کرم و عواطف بشری را از دورن می‌کاهد و آن ها را با همدیگر غریبه و بیگانه می‌کند. انسان چیزی نیست جز «بی‌تفاوتی»! خودکامگان با بی‌تفاوتی، انسان می‌پرورند و انسان‌ها را از هم دور می‌کنند و به سرکوب و ظلم و غارت ادامه می‌دهند و در سکوت اکثریت مثل طاعون به جان جامعه و سیاست و اخلاق و اقتصاد و… می‌افتند. پس بر ما باد «شور آزادی»!

1. آزادی از رنج در اینجا به معنی تمایل انسان به رهایی از محدودیت‌ها، ظلم و ستم است که در طول تاریخ همیشه مورد توجه بوده است. ↩︎
2. این نظریه اشاره به تأثیر شرایط بحرانی بر رفتارهای اجتماعی دارد؛ نمونه‌های تاریخی مانند قحطی‌ها، جنگ‌ها و بحران‌های اقتصادی نیز چنین تغییراتی را نشان داده‌اند. ↩︎
3. بنژامن کنستان (1767-1830) از مهم‌ترین فیلسوفان لیبرالیسم فرانسوی بود که تفاوت میان آزادی‌های دموکراتیک مدرن و آزادی‌های جوامع باستانی را بررسی کرده است. ↩︎
4. پس از سقوط جمهوری روم در 27 ق.م. و تبدیل آن به امپراتوری، حکومت‌های سلطنتی مطلقه بر اروپا و بیشتر جهان مسلط شدند ↩︎
5. نظریه‌ای که توسط مونتسکیو مطرح شد و تأکید می‌کند که قوه مقننه، قضائیه و مجریه باید از یکدیگر مستقل باشند تا از تمرکز قدرت جلوگیری شود. ↩︎
6. مجموعه مقالاتی که در دفاع از قانون اساسی آمریکا توسط الکساندر همیلتون، جیمز مدیسون و جان جی نوشته شد. این مقالات تلاش می‌کردند ضرورت حکومت فدرالی را توضیح دهند. ↩︎
7. اشاره به نظامی که در آن قدرت و امتیازات سیاسی و اقتصادی به صورت ارثی انتقال می‌یابد و اکثریت مردم از این امتیازات محروم هستند. ↩︎
8. مفهومی که ژان-ژاک روسو در کتاب قرارداد اجتماعی مطرح کرد، به این معنا که حاکمیت باید بر اساس خواست مشترک مردم اعمال شود، نه بر اساس منافع فردی. ↩︎
9. جنبشی فکری در قرن 18 که تأکید بر تجربه‌گرایی، عقلانیت و اصلاحات سیاسی داشت. اندیشمندانی مانند دیوید هیوم و آدام اسمیت از چهره‌های برجسته این جریان بودند. ↩︎
10. اشاره به فرهنگ سیاسی انگلستان که بر عدم تمرکز قدرت، نظام پارلمانی و آزادی‌های فردی تأکید دارد. ↩︎
11. در حکومت‌های مدرن دموکراتیک، به تضمین آزادی‌های اقلیت‌های مذهبی، قومی و فکری اشاره دارد تا از دیکتاتوری اکثریت جلوگیری شود. ↩︎
12. ماکسیمیلیان روبسپیر رهبر دوره ترور در انقلاب فرانسه بود که با استفاده از گیوتین بسیاری از مخالفان خود را اعدام کرد. ↩︎
13. مرحله‌ای از لیبرالیسم که در دوران انقلاب صنعتی شکل گرفت و به نقش دولت در حمایت از آزادی‌های اقتصادی و تنظیم بازار تأکید داشت. ↩︎
14. کنستان و الکسی دو توکویل هر دو معتقد بودند که استبداد نه‌تنها سیاست بلکه اخلاق و وجدان جامعه را نیز نابود می‌کند. ↩︎
15. در رژیم‌های استبدادی، مردم اغلب مجبور می‌شوند برای بقا علیه خانواده و نزدیکان خود هادت دهند یا سکوت کنند. نمونه‌هایی از این پدیده در حکومت‌های توتالیتر قرن بیستم مشاهده شده است. ↩︎